H EΠITYMBIA TEXNH TΗΣ ΟΡΕΙΝΗΣ ΠΕΡΡΑΙΒΙΑΣ

( Με αφορμή ένα κατασχεμένο γλυπτό το 1989)

ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΛΑΛΟΥ

Την αρχαία εποχή, στην σημερινή περιοχή της Ελασσόνας (Περραιβία), η τέχνη, ιδιαίτερα η γλυπτική, είχε σημαντικό μερίδιο στην κοινωνική καταξίωση και εθιμική συμπεριφορά των Περραιβών προγόνων, που εκδηλώνονταν κυρίως σε κοινόχρη-στους χώρους όπως τα νεκροταφεία. Εκεί αυτά τα γλυπτά (επί των τύμβων-επιτύμβια) παρέμεναν για πάντα, αφού οι αρχαίοι Έλληνες δεν έκαναν, όπως σήμερα, το ξενάχωμα των λειψάνων. Έτσι τα βρίσκουμε σήμερα. Από τα ευρήματα που έχουν Μουσεία, υπηρεσίες και αρχαιολογικές συλλογές και έχουν δημοσιευτεί, βλέπουμε ότι ο μεγαλύτερος αριθμός αφορά επιτύμβια μαρμάρινα ανάγλυφα, δηλ. στολίδια, που έμπαιναν πάνω στα μνήματα, όπως σήμερα υψώνονται μαρμάρινες κατασκευές με σταυρούς και φωτογραφίες των αγαπημένων που απεβίωσαν. Για την κατασκευή αυτών των επιτύμβιων αναγλύφων είναι φυσικό να υπήρχαν μετακινούμενοι γλύπτες, αλλά και τοπικά μόνιμα εργαστήρια καλλιτεχνών – μαρμαροτεχνιτών σχεδόν σε κάθε μικρή πόλη και στην ορεινή ακόμη Περραιβία, όπως στη Μονδαία (σήμερα Πηγάδια Κρανιάς - Καστρί Λουτρού- Παλιογκορτσιά), στην Άζωρο (πρώην Βουβάλα), στο Πύθιο, στη Μάλλοια (σήμερα Καστρί Παλιάσκιας Βερδικούσιας και Παλιόκαστρου Ελασσόνας) κ.ά. Από αιώνα σε αιώνα η τέχνη αυτή των επιτύμβιων αναγλύφων διαφοροποιείται και ακολουθεί παλιότερα (5ο , 4ο, 3ο π.Χ. αι.) τα κλασσικά πρότυπα της νότιας Ελλάδας, με χαρακτηριστική περίπτωση τα έργα του περίφημου Τηλεφάνους από τη Φώκαια που τον 480-460 π.Χ. δραστηριοποιούνταν με έδρα τη Φάλαννα, για τον οποίο έγραψε και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος. Έργο του θεωρείται το ανάγλυφο από τη Φάλαννα με την καθισμένη γυναίκα με μωρό στα γόνατα (δημοσιευμένο στην 273/ΑΡΧ.ΕΦΗΜ. 1916, Αρβανιτόπουλος), αλλά και το θαυμάσιο ανάγλυφο υπ’ αριθ.348/ΑΕ 1917 με άντρα και γυναίκα όρθιους που σεμνά ακουμπούν το δεξί τους χέρι, εύρημα στο Δομένικο(Χυρετιαί). Αργότερα στα Ελληνιστικά χρόνια και στη Ρωμαιοκρατία έχουμε απομάκρυνση από τα προηγούμενα και υπεισέρχονται άλλα πρότυπα που φτάνουν και σε Θρακικές (έφιππος ήρωας) και Μικρασιατικές επιρροές. Φυσικά υπάρχει και η πιο απλή τέχνη επιτυμβίου με μόνο αφιερωματική επιγραφή ή επιγραφή με ανθέμιο ή και κάποιο απλό σύμβολο. Αυτά είναι οικονομικότερα και δεν απαιτείται γλύπτης αλλά μόνο μαρμαροτεχνίτης. Παράδειγμα δύο στήλες από την Παλιάσκια με τις επιγραφές: ΣΥΘΡΟΣ ΑΡΧΩΝ ΠΕΘΑΛΟΥ ΠΑΙΣ ΔΙΑΔΑΣΑΜΕΝΟΣ (5ος π.Χ. αι.), ΕΥΤΑΓΟΣ ΠΟΛΥ-ΞΕΝΟΥ ΕΥΡΥΞΕΝΑ ΔΗΜΑΡΧΟΥ (1ου π.Χ.), (βλ. Αθ. Τζιαφάλιας ΘΕΣ. ΗΜ. τ.17 )

Στην εφημερίδα « Ελευθερία » του Σεπτεμβρίου 1989 εντοπίσαμε την είδηση: «επιτύμβια στήλη του 4ου π.Χ. αιώνα στα χέρια αρχαιοκαπήλων – συνελήφθησαν δύο άτομα», όπου υπάρχει η φωτογραφία του ανάγλυφου και ρεπορτάζ κατατοπιστικό για το έργο και τον τρόπο που το Α.Τ. Ελασσόνας έκανε την κατάσχεση στη Δεσκάτη. Πρόκειται για μια μαρμάρινη επιτύμβια (δηλ. στολίδι τάφου) στήλη ύψους 87 εκατοστών, πλάτους 59 εκ. και πάχους 10 εκ. που έχει ανάγλυφη παράσταση δύο ανθρώπινων μορφών, και ενός δένδρου ή κίονα, όπως βλέπουμε στη φωτογραφία από το δημοσίευμα. Ο τότε Προϊστάμενος της Εφορίας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων Κώστας Γαλής μετέβη στην Ελασσόνα και εκτίμησε τη στήλη από αρχαιολογική και εμπορική αξία, γι αυτό θεωρώ ότι το δημοσίευμα εκφράζει την άποψή του στα εξής: « επιτύμβια στήλη κλασσικών χρόνων 4ου π.Χ. αι., με ανάγλυφη παράσταση όρθιας γυναικείας μορφής ιματιοφόρου και μία μικρότερη παράσταση γυναικείας μορφής, πιθανότατα θεραπαινίδας, που κρατάει στα χέρια της στο ύψος της κοιλιάς κάποιο αντικείμενο. Η στήλη διαστάσεων 0,87χ0,59χ0,10 του μέτρου, βάρους πάνω από 80 κιλών, επρόκειτο να πουληθεί σε άγνωστο έμπορο… ».

Αυτό που δεν αναφέρει το δημοσίευμα είναι η τοποθεσία που βρήκαν οι συλληφθέντες το ανάγλυφο αυτό, που βέβαια ήταν προϊόν λαθρανασκαφής (σπορ στο οποίο επιδίδονται, ευτυχώς, ελάχιστοι). Από πληροφορίες, είπαν ότι βρέθηκε στο Καστρί της Παλιογκορτσιάς πάνω ακριβώς στα σύνορα Κρανιάς (Ελασσόνας) και Δεσκάτης, πλάϊ στο διαλυμένο οικισμό Γκορτσιά ή Παλιογκορτσιά. Κατά άλλες όμως πληροφορίες βρέθηκε στα ριζά του Καστριού του Λουτρού Ελασσόνας (άστυ της Μονδαίας). Αν ήταν σίγουρο το που βρέθηκε τότε θα ήταν εκεί ένα νεκροταφείο του 4ου π.Χ. αι. και το πιθανότερο εκεί να είχε κατασκευαστεί από εργαστήριο της τότε εποχής. Παρατηρούμε ότι α) η στήλη δεν έχει επιγραφή, β) παρ’ όλες τις φθορές που έχει το γλυπτό (και τους κόκκους της ασπρόμαυρης εκτύπωσης της εφημερίδας), φαίνεται ότι μιμείται πρότυπα κλασσικά, με την κυρία (εν προκειμένω η νεκρή) να προβάλλεται σε περήφανη στάση με το δεξί πόδι λυγισμένο, με ποδήρη φόρεμα και ιμάτιο ριγμένο πάνω που το λυγισμένο χέρι το συγκρατεί ενώ το άλλο χέρι χαλαρό στο πλάϊ φαίνεται γυμνό, αυτάρεσκα. Το πρόσωπο δεν έχει λεπτομέρειες, λόγω φθορών, αλλά τα μαλλιά πεύτουν ελεύθερα. Δίπλα η δούλα της, όπως εν ζωή, τη συνοδεύει, εσαεί, κρατώντας στα δυό χέρια κάτι, ίσως μια πυξίδα (=κοσμηματοθήκη). Το ότι δεν είναι κομψές οι πτυχώσεις και αβαθή τα περιγράμματα, όπως και η ποιότητα του μαρμάρου, όλα δείχνουν τοπικό εργαστήριο που όσο και να μιμείται δεν φτάνει τα πρότυπα. Αν είναι δένδρο ή κίονας αυτό στα δεξιά θα μπορούσαμε να πούμε αν βλέπαμε το ίδιο το ανάγλυφο. Όλη η σύνθεση περιβάλλεται από προεξέχον κάδρο. Τέλος το ανάγλυφο αυτό, είναι, έτσι κι αλλιώς, απόδειξη ότι οι Έλληνες Περραιβοί της εποχής του 400 π.Χ. και γούστο είχαν, και ήθελαν να τιμήσουν τον δικό τους αποβιώσαντα και να προβληθούν με το επιτύμβιο και είχαν τα μέσα να το πληρώσουν, σ’ ένα ορεινό μέρος που δεν γεμίζει το μάτι μας.

Είναι σωστό το ανάγλυφο να αποδοθεί στο φυσικό του χώρο, την Κρανιά, ή αν αυτό δεν γίνεται, να πάει στο Μουσείο της Ελασσόνας, που πρέπει να λειτουργήσει, ας υπάρχει η κρίση.

Παύλος Λάλος (είναι συγγραφέας, συνταξιούχος δημοσιογράφος και φοιτητής του ΕΑΠ στον Ελληνικό Πολιτισμό)

[Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ της Λάρισας Κυριακή 14-10-2012]