Βατόπουλος Νίκος, Ένα παιδί μεγαλώνει στην Αθήνα

Η καταγραφή δεν είναι παρά η ζώσα μνήμη. Χωρίς τη ζώσα μνήμη η μικροϊστορία αυθαιρετεί.

Γράφει η Χρύσα Μαστοροδήμου //

 

Νίκος Βατόπουλος «Ένα παιδί μεγαλώνει στην Αθήνα», εκδ. Μεταίχμιο

 

Αθήνα της Κατοχής μέσα από τα μάτια ενός παιδιού.

Από τις εφηβικές περιπέτειες στο μεγάλο πεδίο της δημόσιας Ιστορίας.

Ένα από τα σπάνια γραπτά τεκμήρια γραμμένα από παιδί ή έφηβο

στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’40. Με αφετηρία το ημερολόγιο που κρατούσε ο πατέρας του στα χρόνια του ’30 και ως το 1944, ο Νίκος Βατόπουλος ξετυλίγει μια διπλή αφήγηση μέσα στον χρόνο και με φόντο την Αθήνα της Κατοχής αλλά και το τοπίο της παιδικής και εφηβικής ηλικίας εκείνα τα χρόνια. Μαζί με την καθημερινότητα, έρχονται στο φως διαδρομές μέσα στην Αθήνα, τα σχολικά χρόνια στη Λεόντειο Πατησίων, ο συνοικιακός αθλητισμός γύρω από το “Σπόρτιγκ”, τα μπάνια στο Φάληρο, τα ταξίδια με καΐκι ως το Άστρος, η εξερεύνηση του παραμυθένιου τοπίου στις όχθες του Κηφισού. Όλα αυτά συνθέτουν μια διαφορετική εμπειρία της αστικής διαβίωσης και δίνουν τροφή για σκέψη για τις ανάγκες της απλής ζωής, για το δικαίωμα στην ευτυχία, για τη σταδιακή ενηλικίωση μέσα από τα σκοτεινά χρόνια της Κατοχής.

Με την Αθήνα πρωταγωνίστρια, το ημερολόγιο αυτό είναι ένα από τα σπάνια γραπτά τεκμήρια γραμμένα από παιδί ή έφηβο στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’40. Δίνει το έναυσμα για σύγκριση, μελέτη, αναστοχασμό.

(Από την έκδοση)

 

Το νέο πόνημα του Ν. Βατόπουλου «Ένα παιδί μεγαλώνει στην Αθήνα, 1934-1944» αποτελεί, με αφορμή το ημερολόγιο του πατέρα του, ένα βιβλίο που καταφέρνει μέσα σε λίγες σελίδες να αποτυπώσει μια ολόκληρη εποχή.

Η άμεση ενασχόληση του συγγραφέα με τη λειτουργία του γραψίματος ως βίωμα έχει ως αποτέλεσμα να απολαμβάνουμε ένα δοκίμιο περί γραφής και όχι μόνο.

Ο πατέρας, ως μυθιστορηματικός ήρωας, χρησιμοποιείται επιδέξια από το συγγραφέα ως το όχημα για να αποτυπώσει τις σκέψεις του για τη γραφή ως δημόσιο λόγο, να μας φέρει εικόνες και βιώματα μιας άλλης εποχής και μια άλλης Αθηνάς, όχι όμως ως  μια νοσταλγική θέαση του παρελθόντος αλλά ως καταγραφή, ως ιστορικό στοιχείο. Αυτή η συνειδητοποίηση της σύνδεσης λογοτεχνίας με τη δημόσια ιστορία γίνεται όλο και περισσότερο συνειδητή τον τελευταίο καιρό. Η λογοτεχνία καλύπτει ιστορικά κενά αλλά πολλές φορές  καταγράφει και ουσιαστικά – επιστημονικά και τεκμηριωμένα, πλευρές της ιστορίας που διαφορετικά δε θα είχαν σωθεί. Η λογοτεχνία ως συνδετικός κρίκος με την ιστορία πρέπει εν τέλει να ιδωθεί με περισσότερη σοβαρότητα και θεωρώ ότι είναι ένα κομμάτι που προσφέρεται για έρευνα. Ένα τέτοιο βιβλίο σύνδεσης λογοτεχνίας και δημόσιας ιστορίας αποτελεί αναμφισβήτητα το βιβλίο του κου Βατόπουλου.

«Υπάρχουν οι καταγραφές. Όσο πιο λίγοι θυμούνται τόσο ο χρόνος θα γίνεται άπιαστος, σα να ήταν έτσι από πάντα ή σα να μη συνέβη ποτέ. Κενό. Όσο εκλείπει η ζώσα μνήμη, η μικροϊστορία αυθαιρετεί. Κάποιοι κατέγραφαν (και καταγράφουν) την καθημερινότητα τους, αλλά είναι ελάχιστοι. Οι πιο πολλοί αποχαιρετούν τον κόσμο αφήνοντας ελάχιστα τεκμήρια» θα μας πει χαρακτηριστικά σε έναν από τους αρκετούς εύστοχους ορισμούς της γραφής που παραθέτει.

Συνάμα η  ανάγκη κάθε εποχής ορίζεται από το συγγραφέα «ως αρχέγονη δύναμη και μοχλός της ιστορίας».

Ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας το ημερολόγιο του πατέρα του ως αρχέτυπο, βρίσκει την ευκαιρία να αποτυπώσει και να καταγράψει ένα πλήθος λεπτομερειών που αφορούν στην αρχιτεκτονική των σπιτιών, καθημερινές συνήθειες των ανθρώπων, πολιτιστικά στοιχεία της κατοχής και μετά, αθλητικά σωματεία, σχολεία, γειτονιές, φιλίες, καθημερινά βιώματα που συνθέτουν τον ανθρώπινο βίο και δη μέσα σε μια δύσκολη εποχή με ένα λόγο άμεσο, λιτό, ουσιαστικό και μεστό, κατεξοχήν στοιχείο ενός έμπειρου και εμπνευσμένου λογοτέχνη.

«Τα μικρά σπίτια της Αθήνας άφηναν συχνά τα σώματα ανικανοποίητα.  Υπήρχε πάντοτε η επιθυμία για μια καλύτερη ζωή. Και η επιθυμία αυτή ήταν έντονη και στη διάρκεια της Κατοχής, όταν το κύριο ερώτημα ήταν ως πότε θα τραβήξει αυτός ο πόλεμος. Οι ανάγκες της ζωής όριζαν πάντα και ένα τρόπο θέασης του κόσμου».

Με τη χαρισματική του πένα θα φωτίσει το κοινωνικό γίγνεσθαι και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της Αθήνας και των αθηναϊκών συνοικιών μέσα από τις σχεδόν απτές καταγραφές του ημερολογίου αλλά και φωτογραφίες, παραστάσεις, ποδοσφαιρικούς αγώνες, ονομαστικές φιλίες.

Η γειτονιά, ως χώρος έκφρασης, ως αυλαία της παιδικής ανάγκης για ελευθερία δεσπόζει στις σελίδες του. Μέσα από θαμπές φωτογραφίες ξεχύνονται οι παιδικές μνήμες και φέρνουν στο προσκήνιο μια Αθήνα σε δύσκολες συγκυρίες αλλά συνάμα και βαθιά ανθρώπινη σε συνδυασμό με ένα ανόθευτο φυσικό τοπίο.

Η διαδρομή στο χτες θα καταλήξει για το συγγραφέα στην Αθήνα του σήμερα. Η αντιδιαστολή αναπόφευκτη. Η ελευθερία των παιδιών που κυριαρχούσε στην Αθήνα της κατοχής αντιπαραβάλλεται με τη σιωπή των σύγχρονων παιδικών χαρών. Η σύγχρονη εικονοποιία της παντελής έλλειψης του φυσικού τοπίου τον  θλίβει και τον θυμώνει. Στο τέλος της αφήγησης στέκεται η ιδανική Αθήνα που οραματίζεται ο ίδιος αλλά και η πλειοψηφία των πολιτών της. Για τον συγγραφέα η Αθήνα έχει γίνει μια εσωστρεφής πόλη που απουσιάζουν οι παιδικές φωνές και δε διστάζει να φανερώσει την επιθυμία του να επανέρθει στην πόλη το φυσικό στοιχείο που έχει εκλείψει από την υπερβολική (και ενίοτε άχαρη) πύκνωση των οικοδομημάτων.

Η Αθήνα εμφανίζεται σε αυτό το γοητευτικό αφήγημα ως μήτρα αφηγήσεων. Ο συγγραφέας μέσα από αυτή τη γοητευτική προσέγγιση του παρελθόντος και την αναπόφευκτη αναμέτρηση με το παρόν μας προσφέρει μια ουσιαστική παρακαταθήκη εικόνων και εμπειριών  και φυσικά τροφή για περαιτέρω έρευνα και σκέψη, αυτό που εν τέλει καθιστά ένα βιβλίο πραγματικά ξεχωριστό.

 

Νίκος Βατόπουλος

 

Ο Νίκος Βατόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1960. Από το 1988 εργάζεται στην εφημερίδα Η Καθημερινή ως δημοσιογράφος, στο πολιτιστικό τμήμα. Έχει ειδικευτεί στην ιστορία της Αθήνας και σε θέματα αστικού πολιτισμού. Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται η φωτογραφική καταγραφή της Ελλάδας, η ιστορία των αστικών κέντρων, η αρχιτεκτονική του 19ου και του 20ού αιώνα, η ιστορία των εντύπων και οι διαδρομές των σκαπανέων της φωτογραφίας. Ειδική ερευνητική ενότητα αποτελεί η μη καταγεγραμμένη μικροϊστορία και η «ανεπίσημη» πόλη. Έχει λάβει μέρος σε εικαστικές εκθέσεις ως φωτογράφος και έχει διοργανώσει το πρότζεκτ «Η Αθήνα της δεκαετίας του ‘60» (Ελληνοαμερικανική Ενωση, 2014).Έχει συμμετάσχει στα συλλογικά έργα: «Φωτογραφικόν Πρακτορείον ”Δ. Α. Χαρισιάδης”» (Μουσείο Μπενάκη, 2009), «Γιώργος Ζογγολόπουλος» (Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, 2016) και «18 κείμενα για τον Γιάννη Μαρή» (Πατάκης, 2016). Από τις εκδόσεις Μεταίχμιο κυκλοφορούν τα βιβλία του: Περπατώντας στην Αθήνα, Μικροί δρόμοι της Αθήνας, Όπου και να ταξιδέψω, όπως και η αγγλική έκδοση Walking in Athens.